24 czerwca 2024 roku w Dzienniku Ustaw została opublikowana ustawa o ochronie sygnalistów. Sygnaliści, to osoby, które w związku z działalnością zawodową („kontekście związanym z pracą”) uzyskały wiedzę o naruszeniach prawa, które wystąpiły lub z dużym prawdopodobieństwem mogą wystąpić w organizacji, z którą pozostają w relacji zawodowej i następnie dokonały zgłoszenia lub ujawnienia publicznego tych informacji.
Celem ustawy jest stworzenie mechanizmów ochrony sygnalistów przed działaniami odwetowymi za ujawnianie przez nich informacji o naruszeniu prawa. Ustawa przewiduje obowiązki stworzenia dwóch procedur – procedury zgłoszeń zewnętrznych oraz procedury zgłoszeń wewnętrznych, które zaczną obowiązywać od 25 września 2024 r.
Zgłoszenie zewnętrzne to ustne lub pisemne przekazanie Rzecznikowi Praw Obywatelskich albo organowi publicznemu informacji o naruszeniu prawa. Przez organy publiczne należy rozumieć naczelne i centralne organy administracji rządowej, terenowe organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego, inne organy państwowe oraz inne podmioty wykonujące z mocy prawa zadania z zakresu administracji publicznej. Obowiązek stworzenia procedury zgłoszeń zewnętrznych jest obowiązkiem powszechnym i obejmuje wszystkie organy publiczne, w tym administrację samorządową.
Zgłoszenie wewnętrzne to ustne lub pisemne przekazanie podmiotowi prawnemu informacji o naruszeniu prawa. Obowiązek wdrożenia procedury zgłoszeń wewnętrznych został oparty na kryterium poziomu zatrudnienia. Zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy, obowiązek ten ciąży na podmiocie prawnym (rozumianym zarówno jako podmiot publiczny jak i podmiot prywatny), na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób. Ustawa określa sposób ustalenia tej liczby. Mianowicie, do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia (art. 23 ust. 2 ustawy).
Czyli, do ustalenia poziomu zatrudnienia wlicza się zarówno pracowników, czyli osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy, w przeliczeniu na pełne etaty, jak i osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób (same nie są pracodawcami), niezależnie od podstawy zatrudnienia (np. umowa zlecenie, umowa o dzieło, umowa B2B). Warto zwrócić na to, że pracowników (ale nie osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy) przelicza się na pełne etaty. Przykładowo, jeżeli pracodawca zatrudnia 45 pracowników na umowę o pracę, z czego 10 pracowników na ½ etatu, oraz 5 osób na umowę zlecenia, to mimo iż zatrudnia faktycznie 50 osób, to w przeliczeniu za pełne etaty poziom zatrudnienia będzie wynosił 40 etatów na umowę o pracę + 5 zleceniobiorców = 45 pracowników. Czyli w takim przypadku obowiązek stworzenia procedury zgłoszeń wewnętrznych nie powstaje.
Jeżeli podmiot zatrudnia mniej niż 50 osób, to nie ciąży na nim obowiązek wdrożenia procedury, ale podmiot może wprowadzić wewnętrzne kanały zgłoszeń dobrowolnie. Brak procedury nie oznacza, że sygnalista traci swoje uprawnienia – może on dokonać ewentualnego zgłoszenia zewnętrznego bezpośrednio do organu publicznego, nawet bez uprzedniego dokonania zgłoszenia wewnętrznego.
Ustawa szczególnie reguluje niektóre sektory gospodarki. Zgodnie z art. 23 ust. 3 próg poziomu zatrudnienia nie ma zastosowania do podmiotu prawnego wykonującego działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, objętych zakresem stosowania aktów prawnych Unii Europejskiej wymienionych w części I.B i II załącznika do dyrektywy 2019/1937. Ustawa zidentyfikowała te gałęzie jako szczególnie narażone na możliwość występowania naruszeń prawa zagrażających interesowi publicznemu. Wobec tego, dla tych podmiotów wprowadzenie procedury zgłoszeń wewnętrznych jest obowiązkowe niezależnie od poziomu zatrudnienia.
Jeżeli chodzi o jednostki samorządu terytorialnego, to zgodnie z art. 23 ust. 4 ustawy w przypadku podmiotów prawnych będących jednostkami samorządu terytorialnego obowiązki podmiotu prawnego określone w niniejszym rozdziale wykonują jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego, z wyłączeniem art. 28 ust. 5. Jak napisano w uzasadnieniu projektu ustawy „taka regulacja ma na celu zniesienie wymogu przyjmowania procedury zgłoszeń wewnętrznych osobno dla gminy (powiatu, województwa) i urzędu gminy (starostwa, urzędu marszałkowskiego).” Wspomniany art. 28 ust. 5 ustanawia możliwość ustalenia wspólnej procedury zgłoszeń wewnętrznych w ramach wspólnej obsługi, o której mowa w art. 10a ustawy o samorządzie gminnym, art. 6c ustawy o samorządzie powiatowym i art. 8c ustawy o samorządzie wojewódzkim, pod warunkiem zapewnienia jej odrębności i niezależności od procedury przyjmowania zgłoszeń zewnętrznych i podejmowania działań następczych.
Zgodnie z art. 23 ust. 5 przepisów niniejszego rozdziału nie stosuje się do jednostek organizacyjnych gminy lub powiatu liczących mniej niż 10 000 mieszkańców. Czyli dla małych JST wdrożenie procedury zgłoszeń wewnętrznych jest fakultatywne. Wciąż jednak ciąży na nich obowiązek wprowadzenia procedury zgłoszeń zewnętrznych.
Podsumowując należy stwierdzić, iż w samorządzie terytorialnym obowiązek wprowadzenia procedury zgłoszeń wewnętrznych ciąży na:
- Jednostkach samorządu terytorialnego liczących co najmniej 10 000 mieszkańców;
- Jednostkach organizacyjnych JST posiadających osobowość prawną, realizujące zadania publiczne działające na podstawie prawa publicznego, których poziom zatrudnienia wynosi co najmniej 50 osób – np. instytucje kultury, jednostki ochrony zdrowia;
- Jednostkach organizacyjnych JST nieposiadających osobowości prawnej, których poziom zatrudnienia wynosi co najmniej 50 osób – np. zakłady gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, jednostki oświaty, jednostki pomocy społecznej;
- Samorządowe osoby prawne, które działają na podstawie przepisów szczególnych, w których poziom zatrudnienia wynosi co najmniej 50 osób;
- Spółki prawa handlowego, których sytuacja właścicielska (ilość udziałów, nadzór itd.) zalicza je do podmiotów publicznych, a w których poziom zatrudnienia wynosi co najmniej 50 osób.
W podmiotach nieprzekraczających wskazanych progów zatrudnienia lub w JST zamieszkiwanych przez mniej niż 10 000 mieszkańców wdrożenie procedury zgłoszeń wewnętrznych jest dobrowolne.
Podstawa prawna:
– Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów (Dz. U. poz. 928).